مهر که می‌آید مدرسه‌هراسی هم می‌شود

یکی از سوژه‌های داغ موردتوجه والدینی که بچه‌هایشان کلاس‌اولی هستند و تازه می‌خواهند فضای درس و مدرسه را تجربه کنند. اما این سؤال که ریشه‌های این هراس چیست و چه عواقب و تبعاتی به دنبال دارد، سؤالی است که سوژه بحث روان‌شناسان است و به همین بهانه، این هفته گفتگوی ما با دکتر حسین ابراهیمی‌مقدم به همین موضوع اختصاص دارد...

▪ آیا مدرسه‌هراسی (ترس مفرط بعضی کودکان از مدرسه) در روان‌شناسی، تعریف به‌خصوصی دارد؟

ـ بی‌میلی شدید برای رفتن به مدرسه را ترس از مدرسه می‌خوانند. این مشکل بیشتر در مدارس ابتدایی دیده می‌شود و اگر در مقاطع تحصیلی بالاتر گزارش شود باید بررسی عمیق‌تری در مورد شاگردان، صورت گیرد زیرا احتمال همراه بودن و یا وجود مشکل حادتری که واکنش ظاهری آن، به صورت ترس از مدرسه است، وجود دارد. این دسته از دانش‌آموزان دچار اضطراب شدید و مفرط به هنگام جدا شدن از افراد مورد علاقه خود مثل مادر یا خانه یا محیط‌های موردنظر خود می‌شوند که به‌صورت واکنش ترس از مدرسه و بی‌میلی در رفتن به مدرسه یا در واقع جدا شدن از موردهای مورد علاقه خود، نشان داده می‌شود. این ترس شدیدتر از آن چیزی می‌باشد که معمولا کودکان در این سن نشان می‌‌دهند زیرا به‌طور کلی بچه‌ها در سنین اولیه ورود به مدرسه بیشتر مایل هستند در خانه باقی بمانند و نزد دیگر افراد خانواده به سرگرمی بپردازند ولی این گروه از کودکان آنچنان از این جدایی و ترک منزل در هراس می‌باشند که عوارض جسمانی و روانی جنبی از خود بروز می‌دهند.

▪ پس درست نیست بگوییم کودک از مدرسه می‌ترسد؟

ـ در واقع ترس از مدرسه نیست که کودک را وادار می‌کند به مدرسه نرود بلکه ترس از جدایی و وابستگی شدید کودک به یکی از افراد خانواده و به خصوص مادر است که مانع رفتن او به مدرسه می‌شود. این گروه از دانش‌آموزان به علت دلبستگی به مادر یا فرد دیگری در خانواده هنگام جدا شدن از او دچار نگرانی شده و تصور می‌کنند در هنگام نبودن او در نزد فرد مورد نظر ممکن است حادثه‌ای برای آنها پیش بیاید و او تنها بماند. پس مشکل اساسی واهمه از رفتن به مدرسه نیست، بلکه ترس از ترک کردن خانه و به بیان دیگر اضطراب ناشی از جدایی است.

▪ آیا ممکن است نگرانی‌های خود مادر هم تاثیر داشته باشد؟

ـ شاید هم به‌دلیل نگرانی‌های مادر قبل از ورود کودک به مدرسه و یا در دوران ورود کودک به مدرسه است که دانش‌آموز فکر می‌کند فردی ضعیف بوده و نیاز به حمایت دارد و چه‌بسا که ممکن است حوادثی برای او پیش بیاید که خودش قادر به رفع آنها نیست، پس در نتیجه از جدایی مضطرب می‌شود و مایل است که در نزد مادر بماند. این کودکان خیلی کمتر از حد معمول تجربه جدایی از والدین را در دوران کودکی چشیده‌اند و به مادر خود وابستگی بیش از حد دارند و بدون مشورت مادر هیچ‌کاری نمی‌توانند بکنند. توجه داشته باشیم مادرانی که به کودکان خود بیش از حد معمول توجه می‌کنند فرزندانی متکی بر دیگران و دارای ضعف نفس بارمی‌آورند. عکس این مطلب هم درست است. به این معنی که عدم علاقه‌مندی به کودک از طرف مادر سبب طرد شدن او گشته، در نتیجه فرزندانی بی‌عاطفه، عصبی و مضطرب به وجود می‌آورند. ظاهرا اصل تعادل بهترین روش تربیت است.

▪ علایم فیزیولوژیکی که معمولا با این مشکل همراه است، چیست؟

ـ علایم این حالت در طیف گسترده‌ای از گریستن تا سردرد خفیف و ناراحتی و دل‌درد را شامل می‌شود. همچنین بی‌اشتهایی، حالت تهوع، استفراغ، سردرد، بی‌حالی، اسهال و درد دست و پا همراه با فوبیای مدرسه وجود دارد. معمولا این حالت در صبح زود رخ می‌دهد و در مواقعی که مساله مدرسه رفتن منتفی است، فروکش می‌کند و در روزهای تعطیل و یا در اوایل تعطیلات آخر هفته کمتر یا اصلا دیده نمی‌شود.

▪ از نظر جنس و سن هم تفاوتی وجود دارد؟

ـ این نشانه بین دختران کمی متداول‌تر از پسران است. هرچند کودکان بزرگ‌تر هم دچار این عوارض می‌شوند ولی این امر بین سنین ۵ تا ۸ سالگی و بعدها نیز در ۱۱ سالگی معمول‌تر و متداول‌تر است.

▪ والدین این بچه‌ها معمولا چگونه افرادی هستند؟

ـ مادران این کودکان معمولا کمال‌گرا، مستبد و بیش از حد مراقب و یا سهل‌گیر هستند، در حالی که پدران بی‌کفایت و بی‌علاقه می‌باشند. این‌گونه والدین کلا نسبت به آموزش و پرورش، نظر نامناسبی دارند. مادر با رفتن فرزندش به مدرسه، احساس تنهایی می‌کند و ناخودآگاه دوست دارد کودکش در خانه بماند. شاید بین او و همسرش اختلاف است و او به ویژه در پی عشق و مصاحبت فرزندانش است. شاید شما هم در روز اول مدرسه مادرانی را دیده‌اید که در چشمان‌شان اشک حلقه زده است. گاهی مادران به فرزندان‌شان بیش از فرزندان به مادران می‌چسبند. در این مواقع مادر دارای یک نگرش متضاد عاطفی می‌شود. او می‌داند که رفتن کودکان به مدرسه لازم و ضروری است ولی تمایل‌اش آن است که در خانه بمانند. او با روش‌هاش بسیار ظریف نشان می‌دهد که از ماندن کودک در خانه متأسف نیست، در عین حال هم، بدون آنکه خود متقاعد شده باشد، کودک را در رفتن به مدرسه اجبار می‌کند. هنگامی که فرزندش مدرسه را آغاز می‌کند، او مرتبا عبارات غیرلازمی چون «وضع تو خوب است»، «خیلی هم بد نیست» را به زبان می‌آورد و غیرمستقیم به کودک تلقین می‌کند که او مدرسه را دوست نخواهد داشت. ممکن است مادر خود از مدرسه منتنفر باشد و ترتیبی دهد تا احساس واقعی‌اش به کودک منتقل شد ولی فراموش نکنیم که همه اینها ناخودآگاه است.

▪ آیا این کودکان از نظر هوش با کودکان دیگر فرق دارند؟

ـ کودکانی که از مدرسه می‌ترسند معمولا بهره هوشی مناسبی دارند و احتمالا در مدرسه نیز شاگرد خوبی هستند ولی دارای زمینه‌های ترس و بزدلی، ناپختگی، انفعالی و انزواطلبی هستند. به همین دلیل از جنگ و دعوا، ورزش‌های سنگین و فعالیت‌های اجتماعی اجتناب می‌کنند.

▪ آیا حسادت به فرزند دیگر هم تاثیری دارد؟

ـ هرچند که همه بچه‌ها حسود بوده، رقابت خواهر یا برادر را عاملی برای حسادت ورزیدن می‌بینند لکن چنین کودکی مایل نیستند هیچ‌گاه خواهر یا برادر خود را با مادر در خانه رها کرده، به مدرسه بروند.

▪ احتمالا در مدرسه چه عواملی می‌تواند این مشکل را به وجود آورد؟

ـ البته عواملی هم در مدرسه وجود دارد که می‌تواند ترس از مدرسه را در کودک به وجود آورد، مانند اذیت و آزار توسط کودکان دیگر یا معلم، سر به سر گذاشتن، لقب دادن، ترس از شکست و ردی، فشارهای ناشی از امتحان، اختلالات ویژه یادگیری و رسیدن به موقعیت بالاتر و یا مدارج مختلف، عقب ماندن در نتیجه بیماری. اضطراب درباره بازگشت به مدرسه و یا ترس از تنبیه به خاطر عمل خلاف یا بزهکاری... مخالفت نهایی کودک برای رفتن به مدرسه، معمولا در روزها و هفته‌های اولیه سال تحصیلی است و آن هم همراه با علایم جسمانی با گریستن تقریبا مداوم. در این موارد کودک عذرهای خود را با بهانه‌هایی از معلم، تنبیه، اذیت و آزار، غذای مدرسه، ترس از رد شدن در امتحانات و ... در هم می‌آمیزد، در حالی که پرهیز از مدرسه حاصل ترکیب عواملی چون بی‌ثباتی، کنترل غیرمنطقی در خانه، شخصیت کودک و احتمالا مسایل موجود در مدرسه است.

▪ گاهی دیده می‌شود که این بچه‌ها خیلی هم پرخاشگری می‌کنند. نظر شما چیست؟

ـ عده‌ای معتقدند که ترس از مدرسه اغلب حاصل خصومت و کینه‌توزی متقابل و سرکوب‌شده بین دختر و مادر است که در ارتباط دختر با مدرسه متبلور می‌شود. ممکن است کودک اجتناب‌ از رفتن به مدرسه را، به‌عنوان وسیله‌ای برای جلب‌توجه و کوشش جهت رسیدن به حقوق خویش، به کار گیرد. شاید هم مشکل واقعی پرخاشگری باشد، یعنی میل به آرزوی غلبه کردن بر دشمن.



دکتر حسین ابراهیم‌مقدم
روان‌شناس 
روزنامه سلامت

 دكتر بيرشك رييس انجمن روانشناسان ايران : براساس گفته خانواده ها گهگاه محيط آموزشي پراز فشار بر روي بچه هاست.

* دكتر وهاب زاده : ما حداقل درمدارس حق نداريم سياستهاي بهداشت روان را به هرطريق كه مي خواهيم و بطور سليقه يي اعمال كنيم.




زماني دركشور انگليس آمارها نشان داد از تمايل جوانان براي حضور دركليسا كاسته شده است. انگليسي ها براي تداوم توجه جوانانشان به كليسا به كاري بزرگ دست زدند. آلت موسيقي ارگ بطور تاريخي كاركردي مهم دركليساهاي غرب داشته اما انگليسي ها گيتار را جايگزين ارگ كه به نظر جوانان از مدافتاده بود كردند و كليسا مجدداً جايگاه خود را در بين جوانان بازيافت. آنها اين خط مشي را براساس يافته يي روانشناسانه به اين مضمون به كار گرفتند: «اجبار جوان را به عكس العمل وا مي دارد بنابراين در مواجهه با او بايد آنچه اقتضاي نسل و تمايلاتش است به كار گرفت». دركشورهاي پيشرفته جايي كه كودكان و نوجوانان تحت فشارهاي رواني قراربگيرند حريمي به نام خانواده يا مدرسه وجود ندارد. مددكاران و روانشناسان وضعيت كودكان و نوجوانان را در خانواده ومدرسه تحت نظارت كامل دارند و دادگاهها به راحتي به جدايي كودك آزارديده از خانواده اش رأي مي دهند و به پدريابي و مادريابي براي او دست مي زنند و مدارسي كه كودكان را تحت فشار قرار مي دهند به سرعت محكوم مي شوند.
درايران چنين نظارتي بر روان شهروندان وجود ندارد. برعكس به دنبال وخيم شدن بحران اقتصادي و پيامد آن چندشغله شدن والدين كنترل رواني بر كودكان و نوجوانان حتي به مراتب سست تر از گذشته شده است. بدون آنكه براي جبران اين كمبود مدارس براي نظارت رواني دانش آموزان به پيشرفت قابل توجهي دست يافته باشند و يا حتي بتوان مطمئن بود مدارس به مشكلات رواني دانش آموزان دامن نمي زنند. به عنوان نمونه يي از عوامل تشديدكننده ي مشكلات رواني درمدارس دكتربهروز بيرشك رييس انجمن روانشناسي ايران به مشكلات نظام آموزشي ايران اشاره مي كند: «براساس گفته خانواده ها گهگاه محيط آموزشي پراز فشار بر روي بچه هاست. تكاليفي كه به بچه ها داده مي شود زياد است و يا در مدرسه توجه زيادي به حفظ كردن ديده مي شود . تفكر و خلاقيت و تمرين براي ارايه راه حل وجود ندارد. وقتي تمام ارزيابي عملكرد دانش آموز براساس نمره صورت مي گيرد معيار ارزشگذاري براي دانش آموز بتدريج نمره مي شود. همچنين به نظر مي رسد مدارس تكليف را به گردن خانواده ها مي اندازند و حضور يكي از والدين براي انجام تكليف ضرورت پيدا كرده . اين موضوع استقلال را از بچه ها گرفته و در جاهايي افت تحصيلي به وجود آورده. درحالي كه خودپنداري بچه ها دراين دوره درحال شكل گيري است و اتكا به ديگران و عدم قبول خود حالت منزوي بودن به دانش آموز مي دهد. دراين زمينه شكايات زيادي از مدارس وجود دارد كه از نظر بهداشت رواني صحيح نيست».
نوع نظام آموزشي تنها عامل ايجاد مشكلات رواني در مدارس نيست. دوران مدرسه دوره يي از شكل گيري روان كودكان و نوجوانان است و هررفتار اشتباهي از سوي كادر مدارس عواقب وخيمي به همراه دارد. درحالي كه چنين اتفاقاتي درمدارس ايران به وفور رخ مي دهد. دكتر بيرشك تأكيد مي كند: «دوره مدرسه مرحله يي است كه درآن سرنوشت بچه ها رقم زده مي شود. بچه ها از محدوديت خانه وارد اجتماع مي شوند و براي نخستين بار احساس رقابت موفقيت و ارزش داشتن را خارج از خانواده تجربه مي كنند. دراين مرحله نقش مربيان اساسي است. هربرخورد نامعقولي دانش آموز را از درس خواندن زده مي كند و ديد او را نسبت به ادامه تحصيل و شغل خدشه دار مي كند. درحالي كه شناخت معلم از توان دانش آموزان دركمك به آنها مؤثر است. درمدارس انتظار براين است كه مربيان اطلاعات بيشتري در زمينه شناخت جنبه هاي روانشناختي و رشد بچه ها و علوم رفتاري داشته باشند به اين ترتيب كه بدانند در هرسني چگونه با دانش آموزان رفتار كنند. آنها بايد بدانند كه همه بچه ها يكسان نيستند و ممكن است كودكي درحالي كه با هوش است اختلال توجه داشته باشد. دراين حالت به جاي ايجاد فشار بيشتر بر بچه ها مربيان مي توانند او را به متخصصان يا مراكز مشاوره معرفي كنند. ما بايد بدانيم نحوه برخورد با كودكان دراحساس آنان نسبت به ديگران تأثيرگذار است. البته تشكيل انجمن اوليا و مربيان و يا دعوت از متخصصان از سوي مدارسي كه به روان دانش آموزان علاقه مندند به شرط تداوم و جدي گرفتن گام مثبتي است».
با اين وجود شواهد موجود حاكي از رهاشدگي رواني همه اقشار جامعه ايران است. اين درحالي است كه كشورهاي پيشرفته هزينه زيادي بابت نظارت بر روان شهروندان خود و رسيدگي به مشكلات رواني آنها مي پردازند والبته بازده آن را به شكل توسعه همه جانبه خود دريافت مي كنند. «درحال حاضر درهمه جاي دنيا سرمايه گذاريهاي زيادي انجام مي شود تا نسل جوان از نظر رواني سالم و از كارآيي رواني لازم برخوردار باشد». دكتر عبدالوهاب وهاب زاده متخصص علوم اعصاب از دانشگاه آكسفورد و رييس بخش تحقيقات علوم اعصاب انستيتو روانپزشكي تهران با اشاره به اين نكته وجود تشكيلات منسجمي را براي سازماندهي مسائل رواني ضروري مي داند. وي مي گويد: «يكي از مشكلات رواني دركشور ما بروز رفتارهاي غيرمنطبق بافرهنگمان است. فرهنگي كه مربوط به چنددهه نيست و درطول هزاران سال ايجاد شده . من آمار دقيقي از اين رفتارها در دست ندارم ولي مي دانم كه بايد ريشه يابي شوند و راه حل آنها هم بطور عملي پيش بيني مي شود. چون تشخيص رفتار سالم و ناسالم فرهنگي كار بسيار مشكلي است. موضوعات جديدي نظير اعتياد و ايدز هم به اين موارد پيوسته كه منحصر به كشور ما نيست و ما نياز داريم درهمان سطحي كه جهان درمقابل ناهنجاريهاي جديد راههاي بهداشتي توصيه مي كند تلاش كنيم. تمام اين كارها جز از طريق سرمايه گذاري درست و ايجاد تشكيلات منسجم امكان پذير نيست وگرنه تلاشهاي جداگانه مراكز مختلف نتيجه نمي دهد».
زيان ناشي از نبود تشكيلات و سازماندهي در امور رواني را دكتر وهاب زاده درمورد ريشه يابي و حل مشكلات رواني ناشي از جنگ ايران وعراق مشاهده كرده و طبيعي است كه كمبود اين تشكيلات خود را در مدارس نيز به رخ مي كشد. وي مي گويد: «به كارگرفتن الگويي كه امتحان نشده و جنبه شخصي دارد مي تواند خطرناك باشد. برداشتهاي غلط معلمي كه از تحصيلات مرتبط يا كافي برخوردار نيست و مسؤول بهداشت رواني مدرسه شده مي تواند معضل بهداشتي ايجاد كند. من دانش آموزاني را مشاهده كرده ام كه كادرمدرسه بي آنكه قوه تشخيص رواني داشته باشند آنها را رواني ناميده اند و درنتيجه واقعاً معضل بهداشتي برايشان ايجاد كرده اند. ما حداقل درمدارس حق نداريم سياستهاي بهداشت روان را به هرطريقي كه مي خواهيم و بطور سليقه يي اعمال كنيم. حتي وجود متخصصان اين فن به تنهايي درمدارس كافي نيست بلكه سياستها لازم است بطور سازماندهي شده درمدارس اعمال شود». نتيجه آن شده كه اين روانپزشك پس از مدتها تجربه به اين نتيجه رسيده «وضعيت رواني نوجوانان و جوانان ايراني از نظر علمي چنان ويژگيهاي متنوع و گوناگوني دارد كه براي كسي كه بخواهد دراين عرصه مطالعه كند بهترين موارد عرضه مي شود. وي مي افزايد: «ما واقعاً بايد خيلي مراقب باشيم. هزاره سوم ميلادي وضع خاصي ايجاد كرده كه زمان درآن عامل مهم و تعيين كننده يي است . نسل امروز به ماهواره و اينترنت دسترسي دارد و فن آوريهاي بشر هميشه شمشير دولبه است. بنابراين فن آوريها مي توانند مورد سوءاستفاده هم قرار گيرند».
نمونه يي از تشكيلات منسجمي كه دكتر وهاب زاده آن را براي سامان دادن به وضعيت رواني مدارس و بطوركلي وضعيت رواني جامعه ضروري مي داند را دركشور انگليس مشاهده كرده است. دراين كشور مددكاران اجتماعي حتي اتاق تك تك افراد را مورد بررسي قرار مي دهند ونظارت مي كنند كه بچه ها كجا مي خوابند و متوجهند كه قارچهاي خانه ممكن است موجب آسم دربچه ها شود. اين نظارت به نحوي است كه مددكاران همه خانوارهاي حوزه كاري خود را مي شناسند وازطرفي هم با ارگانهاي مختلف براي حل مشكلات اين خانواده ها درارتباطند. دكتر وهاب زاده مي گويد: «اگر مشكل در خانواده تشخيص داده نشود ورود چند بچه مشكل دار به يك مدرسه مي تواند درآن مدرسه همه گيري مشكل را ايجاد كند. اين همه گيري درمدارس كشور ما وجود دارد. به اين ترتيب كه درمدرسه يي خاص همه دچار مشكل مي شوند». وي مي افزايد: «دركشورهاي پيشرفته يي كه از قديم الايام مرفه بوده اند همه نگران رفتار آينده شان هستند . آنها بخوبي مي دانند درجامعه يي كه مشكلات رواني وجود رفاه همه به خطر مي افتد و زندگي درآن مشكل مي شود».

يك روانشناس:
استفاده از رنگ‌هاي گرم در شادابي وافزايش تحرك و يادگيري دانش آموزان موثر است

لباس فرم دانش‌آموزان حداقل داراي تركيبي از رنگ‌هاي روشن باشد 


يك روانشناس با اشاره به اين كه رنگ‌ها تاثيرات بسياري بر اندام‌هاي حسي افراد و به ويژه كودكان دارند، تاكيد كرد: رنگ‌ها روي قوه ادراك دانش آموزان اثر گذار هستند.

دكتر مصطفي تبريزي در گفت وگو با خبرنگار بهداشت و درمان ايسنا، با بيان اين كه نخستين مرحله يادگيري، دريافت داده‌هاي محيطي توسط گيرنده‌هاي حسي است، تاكيد كرد: تنوع رنگ موجب افزايش داده‌هاي انتقال يافته به مغز مي‌شود و در نتيجه قدرت ادراك مغز افزايش مي‌يابد.

وي با تقسيم رنگ‌ها به دو گروه سرد و گرم، افزايش جنب و جوش، شادابي و سرزندگي، دعوت به حركت و افزايش قدرت يادگيري را از ويژگي‌هاي رنگ‌هاي گرم برشمرد و افزود: در مقابل، رنگ‌هاي سرد باعث احساس تمايل به سكون و آرامش مي‌شود و دانش آموزان را از تحرك باز مي‌دارد و به خيال بافي و در خود فرو رفتن دعوت مي‌كند.

دكتر تبريزي با تاكيد بر اينكه تنوع رنگي در لباس نقش مهمي در يادگيري دانش آموزان دارد، اظهار كرد: با توجه به اين كه مقررات موجود، امكان استفاده از لباسهاي متنوع را فراهم نمي‌كند، توصيه مي‌شود در لباس فرم دانش آموزان از تركيب رنگ گرم و سرد استفاده شود.

وي ادامه داد: تركيب نارنجي با سرمه‌اي، خاكستري با صورتي و ديگر رنگ‌هاي گرم و سرد كه در كنتراست با يكديگر هستند مي‌تواند براي لباس دانش آموزان مناسب باشد.

اين روانشناس با اشاره به اين كه در روايات اسلامي نيز رنگ‌هاي تيره مكروه هستند، افزود: استفاده از اين رنگ‌ها بدون تركيب با رنگ روشن در لباس دانش آموزان به خصوص دانش آموزان دوران ابتدايي اثرات مخربي در يادگيري و نيز شادابي آنان دارد.

وي با اشاره به اين كه به نظر مي‌رسد روانشناسي رنگ‌ها در كيف و كفش و وسايل دانش آموزان بيشتر مراعات شده است،‌تاكيد كرد: چون دانش آموزان در مواجهه با يكديگر در ساعات تفريح و كلاس درس، لباس فرم مدرسه را بيش از هر چيز ديگري مشاهده مي‌كنند، لازم است طراحي رنگ لباس فرم نيز بر اساس معيارهاي روانشناسي رنگ صورت گيرد.